माक्सवादको विकासमा श्रमिक वर्गसँगको एकता
अन्तराष्ट्रिय कम्युनिस्ट आन्दोलनको विकासको इतिहासको अध्यनगर्दा थाहाँ हुन्छ कि माक्र्स र एङ्गेल्स कसरी क्रान्तिकारी समूहहरूमा गहिरोगरी संलग्न हुन पुग्थे ।
उनीहरूले यसरी नै कम्युनिस्ट लिगको नेतृत्व गर्न पुगे जुन युरोपियन देशहरूका क्रान्तिकारीहरूलाई संगठित गर्ने एउटा अन्तराष्ट्रिय संस्था थियो । तिनीहरूले यसको कार्यक्रम–कम्युनिस्ट घोषणापत्रको ड्राफ्ट पनि गरे , जसले पछि गएर विश्व ऐतिहासिक महत्व प्राप्त ग¥यो ।
यद्धपि, त्यो समय १८४८मा माक्र्सवादको प्रभाव मजदुर वर्गको विशाल जनसमूहमा पुग्न अझै बाँकी थियो । कम्युनिष्ट लिगको प्रभाव सिमित थियो र यसमा मुख्यतः नीर्वासित मजदुरहरू र बुद्धिजीवीहरू थिए । वास्तवमा त्यो समयमा माक्र्सवाद समाजवादका अन्य घेरै प्रवृतिहरूमध्ये केवल एउटा प्रवृति थियो ।
१८४८को क्रान्ति, जुन विद्रोहको रूपमा युरोपियन महादेशभरी फैलियो, पहिलो प्रमुख ऐतिहासिक घटना थियो, जहाँ माक्र्सवादले आफैलाई व्यवहारमा सिद्ध ग¥यो । माक्र्स र एङ्गेल्स, जब फ्रान्समा पहिलो पटक क्रान्ति विष्फोट भयो, उनीहरु ब्रशेल्समा थिए ।
ब्रशेल्स सरकारले क्रान्ति फैलने डरले माक्र्सलाई तुरून्तै ब्रशेल्सबाट निष्काशन ग¥यो र उनलाई पेरिस छाडन दवाव दियाे जहाँ उनको एङ्गेल्ससंग भेट भयो । ता पनि जव जर्मनीमा क्रान्तिकारी लहर फैलियो क्रान्तिकारी आन्दोलनमा प्रत्यक्ष भाग लिनका लागि माक्र्स र एङ्गेल्स दुवैले तुरून्तै त्यहाँबाट जाने निर्णय गरे ।
त्यहाँ तिनीहरूले मजदुरहरूका संगठनहरू र कम्युनिस्ट लिगका काममा ध्यान केन्द्रीत गर्ने कोशिस गरे । तिनीहरूले एउटा दैनिक पत्रिका–न्यूए रेइनिश्चे जेइंिटग प्रकाशित गरे , जसले क्रान्तिकारी लाइनको प्रचारप्रसारको एउटा मुखपत्रको रूपमा काम ग¥यो ।
मुखपत्रले पुँजीवादी प्रजातन्त्रीक क्रान्तिकोे पूर्णताको रूपमा रेडिकल पुँजीवादी प्रजातन्त्रको समर्थनमा जर्मनीमा प्रमुख कार्यको लाइन लियो ।
यसको साथै पत्रिकाले जर्मनीमा उदाउँदो क्रान्तिकारी सर्वहारा पार्टीको संगठकका रूपमा संगसंगै काम ग¥यो । माक्र्स र एङ्गेल्सले जर्मनका विभिन्न प्रान्तहरूका मजदुर संगठनहरूलाई संगठित गर्दै एउटा विशाल मजदुर पार्टी निर्माणको कोशिस पनि गरे । पत्रिका एक वर्षसम्म टिक्यो ।
युरोपका अन्य भागहरू र जर्मनीमा क्रान्तिको विघटनसंगै पत्रिकालाई वन्द गर्न दवाव आयो र माक्र्सलाई प्रुशियन राजाद्धारा निष्काशन गरियो ।
उनी पुनः पेरिस फर्के तर त्यहाँबाट पनि केन्द्रीय अधिकारीहरूद्धारा उनीमाथि गरिएको उत्पीडनले गर्दा पेरिस छाडनु पर्ने भयो । एङ्गेल्सले अन्त्यसम्म क्रान्तिकारी आर्मीहरूमा सेनाको रूपमा लड्दै जर्मनमा नै रहे ।
सैनिकले हार खाएपछि १८४९को अन्त्यतिर उनी त्यहाँबाट उम्किएर माक्र्ससंग मिसिए । उनले त्यसपछिका वर्षहरूमा लण्डनमा विताए । इंगलैण्ड त्यस पछिको जीवनको अन्त्यसम्म उनीहरूको केन्द्र बनीरहयो ।
१८४८को क्रान्तिको हारले युरोपभरका क्रान्तिहरू र सर्वहारा एक्टिभिष्टहरूबीचमा भ्रम फैलाउने काम ग¥यो । बहुसंख्यक समाजवादीहरूका पहिलेका प्रभाव भएका प्रवृतिहरू÷धारहरूले क्रान्तिका दौरानका घटनाहरूका शिलशिलाका लागि के कारण हुन सक्छ रु त्यस सम्वन्धमा कुनै पनि सही बुझाई दिन सकेनन् ।
यो एउटा यस्तो वातावरण थियो कि माक्र्सले सुरूको र पछि क्रान्तिको हारका पछाडिका सामाजिक शक्तिहरूवारे वर्णन गर्ने कामको जिम्मेवारी लिए । किनभने फ्रान्स क्रान्तिको उन्नती र पतन दुवैको केन्द्र र प्रमुख सुरूवात विन्दु थियो ।
माक्र्सले फ्रेन्च घटनाहरूमाथि उनको विश्लेषण केन्द्रीत गरे । यो काम उनले फ्रान्समा १८४८ देखि १८५०सम्म भएका वर्गसंघर्षहरू,र लुइस बोनापार्टको १८रौ ब्रुमेयर जस्ता उनका प्रतिभाशाली कामहरूमार्फत गरे । तिनीहरू माक्र्सका इतिहासको भौतिकवादी अवधारणाको माध्यमद्धारा वर्तमान ऐतिहासिक घटनाहरू वर्णन गर्नका लागि पहिलो प्रयासहरू थिए ।
उनले यसरी क्रान्तिकारी सर्वहारा कार्यनीतिहरूका लागि वर्ग आधार प्रदान गरे । विभिन्न चरणहरूमा विभिन्न वर्गहरूको भूमिकालाई उद्घाटित गर्दै उनले देखाए कि क्रान्तिका मित्रहरू र शत्रुहरू को थिए र त्यसकारण ती प्रत्येकसंग सर्वहाराको पद्धति के हुनु पर्दछ ।
पछिल्ला अवधिमा, माक्र्सले विश्वभरीका सबै प्रमुख राजनीतिक घटनाहरूमाथि उनका लेखहरूलाई निरन्तरता दिए । ती सबै लेखहरूमा उनले सर्वहारा दृष्टिकोणबाट एउटा स्पष्ट परिदृश्य प्रस्तुत गरे ।
यसले उनीहरूलाई समाजवादका सबै अन्य प्रकारहरूबाट पृथक बनायो, जसले लगातार बदलिदो विश्व परिस्थितिलाई वास्तविक उत्तरहरू दिनको लागि असक्षम प्रमाणित ग¥यो ।
यसले स्पष्टसंग विश्वलाई बुझ्न र वदल्नका लागि एउटा व्यवहारिक हतियारका रूपमा समाजवादका अन्य ब्राण्डहरूमाथि माक्र्सवादको उच्चता स्थापित ग¥यो ।
त्यसैगरी, माक्र्स र एङ्गेल्सले मजदुर वर्गका कमजोर र टुक्रिएका संगठनहरूलाई संगठित गर्नका लागि निकै परिश्रम र उत्साहित भएर काम गरे । कम्युनिष्ट लिग जस्को प्रमुख केन्द्र जर्मनीमा रहेको थियो, प्रुशियन प्रहरीबाट निकै दमन झेल्नु प¥यो ।
जर्मनीमा रहेका यसका घेरै सदस्यहरूलाई जेलमा राखियो र संगठन आफै अन्त्यमा १८५२ नोभेम्वरमा विघटन गरियो । १८४८को क्रान्तिको असफलतापछिका प्रतिक्रियाको लामो अवधिभर माक्र्स र एङ्गेल्सले सर्वहारा वर्गीय आन्दोलनलाई पुनर्जीवित गर्न र पुनसंगठित गर्न लगातार कोशिस गरे ।
लगातार लेखहरू लेख्ने र प्रकाशन गर्ने उनीहरूको कामहरूको अतिरिक्त, उनीहरूले विभिन्न देशहरू खासगरी इगलैण्ड, फ्रान्स र जर्मनीमा मजदुर वर्गका संगठनहरूसित लगातार सम्पर्क कायम गरे । उनीहरूको लगातारको प्रयास मजदुर वर्गको एउटा अन्तराष्ट्रिय संगठन निर्माण गर्नु थियो र औधोगिक रूपले विकसित देशहरूमा सर्वहाराको वेग्लै पार्टीहरू स्थापना गर्नु थियो ।
यो क्षेत्रमा रहेको प्रमुख काम माक्र्सद्धारा गरिएको थियो । उनले ज्यादै कठिन अवस्थाहरू अन्तरगत रहेर यो अवधिभर काम गरे । विभिन्न देशका सरकारहरूले आ–आफ्नो देशबाट निष्काशन गरेपछि पनि माक्र्स लण्डनमा बसाई गरे, त्यहाँ पनि उनी खासगरी प्रुशियाका गुप्त प्रहरीको लगातार निगरानीमा थिए ।
राजनीतिक दवावको अतिरिक्त माक्र्सको अर्थिक अवस्था सधैभरी धेरै खराव थियो । त्यो समयमा क्रान्तिकारी मजदुर वर्गको आन्दोलनको अवस्था कमजोर र असंगठित भएकाले, उनलाई एउटा पूर्ण कालिन रूपमा सहयोग गर्न यो असमर्थ थियो ।
यसरी उनको कमाइको एउटा मात्रै स्रोत एउटा ठूलो अमेरिकन न्यूजपेपर–द न्यू योर्क ट्रिब्यूनका लागि उनले लेखेको लेखको प्रति लेख वापत पाउने पारिश्रमिक थियो ।
यो वास्तवमा माक्र्सको त्यति ठूलो परिवारका लागि पूर्णत अप्रयाप्त थियो । उनीहरूले यसरी लगातार गरिबी, रिण र भूखको समेत सामना गर्नु प¥यो । घेरै पटक घरका चीजहरूलाई खानाका लागि धीतोमा राख्नु परेको थियो । माक्र्सका छ जना वच्चा थिए तर तीन जना वच्चामात्रै वाच्न सफल भए ।
जब उनको वच्ची छोरी मरीन उनको दाहा सस्कारका लागि जवसम्म केही पैसा जम्मा हुन सकेन तवसम्म केही दिन ढिलो गर्नु परेको थियो । माक्र्स आफैले पनि लगातार गम्भीर विरामीको सामना गर्नु प¥यो, जससंग उनले उनको काम सिद्धयाउन संघर्ष गर्नु परेको थियो ।
ती सबै आर्थिक कठिनाइहरूका अवधिभरी माक्र्सको परिवारका लागि प्रमुख सहयोग गर्ने एङ्गेल्स नै थिए । १८४८ क्रान्तिको असफलता पछि एङ्गेल्स उनको वाउको मेनचेष्टरमा रहेको फर्ममा काम गर्न वाध्य भएका थिए ।
उनले त्यहा“ २० वर्षसम्म काम गरे । पहिलो पटक एउटा कलर्कका रूपमा र अनि १८८९सम्म अन्तीम पाच वर्षका लागि फर्ममा पार्टनरको रूपमा काम गरे । यो अवधिभर उनले प्रयाप्त आम्दानी गरेका थिए, जसले गर्दा उनले माक्र्सलाई नियमित मद्त गर्न सक्दथे ।
एङ्गेल्सको सहयोग यद्धपि केवल आर्थिक मात्रै थिएन् । यद्धपि उनले त्यति धेरै समयको वचत गनृ सक्थेनन् किनभने उनको नोकरीको कारणले उनले उनको अध्ययन गर्न र माक्र्सलाई मद्त गर्न सवै समय र परिश्रम खर्च गर्नु पर्दथ्यो ।
उनीहरूले एकदमै नियमित चिठीपत्र पठाउने गर्दथे र लगातार विचारहरू आदानप्रदान गर्दथे । माक्र्सले सधैभरी प्रमुख सवालहरूमा खासगरी अन्तराष्ट्रिय मजदुर वर्गको आन्दोलनको सन्दर्भमा एङ्गेल्ससित सल्लाह मसविरा गरिरहन्थे ।
उनीहरूका प्रयासहरूले अन्त्यमा १८६४मा अन्तराष्ट्रिय मजदुर पुरूषको संगठन–पहिलो अन्तराष्ट्रियको निर्माणसंगै गठन गरियो । माक्र्स तुरून्तै यसका नेता बने र यसको पहिलो कार्यक्रम बनाउनका लागि र यसको विधान लेख्ने प्राथमिक जिम्मेवारी थियो । अन्तराष्ट्रियको कार्यक्रमले यद्धपि कम्युनिष्ट घोषणापत्रका कडा शब्दहरू राखेको छैन् ।
पहिलो अन्तराष्ट्रिय, कम्युनिष्ट लिगजस्तै क्रान्तिकारीहरूको साना समूहहरूलाई सिमित गरिएको एउटा संगठन थिएन् । वास्तवमा अन्तराष्ट्रियका विभागका धेरै विशेषत तीनीहरू इगलैण्ड र फ्रान्सका, मजदुरहरूका विशाल संगठनहरूका अनुयायीको प्रतिनिधित्व गर्ने संगठनहरू थिए । तै पनि, बहुसंख्यक ती संगठनहरूसंग एउटा स्पष्ट र सही बुझाई भएका थिएनन् । यद्धपि तिनीहरू मूलतः मजदुरहरूले बनेका थिए, चेतनाको स्तर कम्युनिष्ट लिगका छानिएका क्रान्तिकारीहरूको स्तरभन्दा सामान्यत तलै थियो ।
कार्यक्रम र विधान त्यसैले यसलाई दिमागमा राखेर बनाइएका थिए । सही लाइनलाई यसो गरेर प्रस्तुत गर्न पर्ने थियो ताकि अन्तराष्ट्रियका सदस्य संगठनहरूका लागि स्विकार्य होस । माक्र्स, उनको विशाल वैचारिक गहिराई र प्रयोगात्मक संगठनात्मक अनुभवले गर्दा त्यो समयका एउटा सक्षम त्यस्ता मानिस थिए जसले ती दस्तावेजहरूलाई मस्यौदा गर्न सक्दथे र त्यसैले त्यसको जिम्मा उनलाई दिइयो । पछिल्ला वर्षहरूमा पनि, उनी नै थिए, जसले प्रथम अन्तराष्ट्रियका सबै महत्वपूर्ण दस्तावेजहरूको मस्यौदा गरेका थिए ।
माथि उल्लेखित विकासका आधारमा माक्र्सवाद मात्रै यस्तो शक्ति थियो जसले पहिलो अन्तराष्ट्रियका लागि वैचारिक, राजनीतिक र संगठनात्मक सही आकृति प्रदान गर्न सक्दथ्यो । यो परिदृश्यकोे कार्यान्वयनको अर्थ आन्दोलनभित्र जो उठने गर्दछन्, ती विभिन्न अराजकतावादी र अवसरवादी प्रवृतिहरूका विरूद्ध लगातार संघर्ष हो ।
अन्य चीजहरूका बीचमा अराजकतावादीहरूले बलियो संगठनको विरोध गरे जवकि अवसरवादीहरूले दृघकालीन संघर्षको विरोध गरे । अराजकतावादी र अवसरवादी दुवै विचलनहरूसंग लडदै, माक्र्स र एङ्गेल्सले दुवै युरोप र अमेरिकामा मजदुरहरूलाई एकतावद्ध गर्दै, संघर्षको एउटा मास संगठनभित्र अन्तराष्ट्रिय निर्माण गर्नलाई काम गरे।
यसमा उनीहरू मूलत सफल भए । त्यही समयमा विश्वका औधोगिक देशहरूका धेरैठाउँमा स्वतन्त्र सर्वहारावर्गीय पार्टीहरूको संगठन बनाउने नेतृत्वदायी भूमिका खेले ।
१८७१को ऐतिहासिक पेरिस कम्युनको समयसम्म त माक्र्सवादले १८४८ क्रान्तिको समयभन्दा यसको आफ्नो अवस्थालाई धेरै टाडा फडको मारि सकेको थियो ।
माक्र्सवाद केबल समाजवादको एउटा प्रवृतिका रूपमा मात्रै आफूलाई लामो समय राखेन्, इतिहासले काल्पनिक समाजवादको पहिलेको ट्रेडमार्कहरूलाई बगाएर लगिसकेको थियो र यो केबल माक्र्सवाद मात्रै थियो, जसले पूर्ण प्रयोगात्मक महत्व राखेको थियो ।
माक्र्सवादलाई साना समूहहरूमा मात्रै लामो समयसम्म सिमित नराखी यसले एउटा आम जनमासको घटना बनीसकेको थियो ।
यसको प्रभाव विभिन्न औधोगिक देशहरूमा सर्वहारा आन्दोलनका रूपमा फैलिसकेको थियो । यसले स्वतन्त्र सर्वहारा पार्टीहरूलाई वैचारिक नेतृत्व प्रदान गरयो । यो एउटा विशाल सर्वहारा आन्दोलनतर्फ अगाडि बढयो, जसले पुँजीपतिलाई हाँक दिन सुरू गरिसकेको थियो ।
माक्र्सवादले यसको सम्वन्धलाई विशाल मजदुर वर्गका जनसमुहहरूसम्म फैलाएको थियो । र माक्र्सवादको श्रमिक वर्गसँगको एकता खदीलो र मजवुत बन्दै गएको थियो ।